በአጠቃላይ፤ የጠላት ጦር የውጊያ ችሎታ ሲገመገም፤ ከጀግኖች ኢትዮጵያውያን በልጦ ሳይሆን፤ ብቸኛው ጉልበቱና አቅሙ፤ በቦምብ ጣይ አውሮፕላኖች ያለማቋረጥ በኢትዮጵያ ሠራዊት ላይ የሚያዘንበው የሙስታርድ ጋስ ቦምብ ያደረሰው ጭፍጨፋ መሆኑ ግልፅ ነበር፡፡
በዚህም ምክንያት፤ የኢትዮጵያ ሠራዊት ከፍተኛ ጉዳት ስለደረሰበት፤ ልክ እንደዐድዋው ሁሉ፤ ውጊያውን በለመደው የጀግንነት መንገድ ተዋግቶ ማሸነፍ ባለመቻሉ፤ ኢጣሊያን አሸናፊ፤ የኢትዮጵያን ጦር ተሸናፊ ያደረገው ይህ ጦርነት፤ በዓለም ደረጃ ሲገመገም ኢፍትሓዊ ጦርነት እንደነበረ አስረግጦ መናገር ይቻላል፡፡
በሁሉም የጦርነት አውደ ግንባሮች ሁሉ እጅግ የሚገርመው፤ የኢትዮጵያ ሠራዊት መሸነፉ ሳይሆን፤ ያን ሁሉ በላዩ ላይ ያለማቋረጥ የሚወረድበትን የእሳት ነበልባል ተቋቁሞ ለሕይዎቱ ሳይሳሳ መዋጋቱ ነው፡፡
ይህም የኢትዮጵያውያን ድፍረት የተሞላበት ጀግንነት፤ በዓለም የጦርነት ታሪክ፤ ልዩ ሥፍራ የሚይዝ ክስተት ነው ለማለት ያስደፍራል፡፡
ይህ ሁሉ እየሆነ ግን፤ የኢትዮጵያ ሠራዊት ሳይዋጋ በወር ወይም በቀናት ውስጥ አልተፈታም፡፡
በመሬትና በአየር የሚደበድበውን ጠላቱን፤ በመሬት ላይ ግንባር ለግንባር በጅግነነት እተፋለመና እየተዋደቀ፤ የጠላትን ጦር ለ7 ወራት ገትሮ ማቆየት የቻለ ወደር የማይገኝለት ጀግና አገር ወዳድ ሠራዊት ነበር፡፡
የጠላት ጦር በኢትዮጵያ ሠራዊት ላይ ያደርስ በነበረው የአየር ጥቃት የተነሳ፤ ከዐድዋ ጦርነት ጀምሮ ተደፍሮ የማያውቀውና ድል ከመሆን ይልቅ መሞትን የሚመርጠው የኢትዮጵያ ሠራዊት፤ ሳይወድ በግድ ባልተለመደ መልኩ ወደኋላው ማፈግፈግ ግድ ሆኖበታል፡፡
አንድ የወገን ወታደር ይህን እንግዳ ነገር በተመለከተ ሲሸልል፤
- በማይጨውም በኩል፣ በመቀሌም በኩል መች ይገባ ነበር
- በሰማይ ላይ ገባ በማናውቀው ነገር፤
በማለት ግራ መጋባቱን ገልጾታል፡፡
ደሴ ገብቶ አዲስ አበባን ለመያዝ ይጠባበቅ የነበረውም የጠላት ጦር ከደሴ ተነስቶ በየኬላውና በየመንገዱ የሚገኘውን የኢትዮጵያ ሠራዊትን በቦምብና በሙስታርድ ጋዝ እያጠፋ በጣርማ በርና በደብረብርሃን በኩል ሚያዝያ 27 ቀን 1928 ዓ.ም. አዲስ አበባ መግባት ችሏል፡፡
የጣሊያን ጦር ሠራዊት መሪ ማርሻል ባዶሊዮ አዲስ አበባ በገባ በአራተኛው ቀን፤ ሙሶሎኒ በኢትዮጵያ የነበረው ጦርነት የተጠናቀቀና ሰላም መመስረቱን በማብሰር፤ በመጨረሻ ኢጣሊያ ሰፊ የቄሳር ግዛት ማግኘቷን ለኢጣሊያ ሕዝብና ለመላው ዓለም ካስረዳ በኋላ፤
ቪክተር ኢማኑኤል የኢጣሊያ ምስራቅ አፍሪካ፤ (ኤርትራ፣ ኢትዮጵያና የኢጣሊያ ሶማሊያ) ጭምር ያጠቃለለ የኢጣሊያ ንጉሥ እንዲሆን፤
ግራዚያኒ የኢጣሊያ ንጉሥ እንደራሴ በመሆን የኢጣሊያ ምስራቅ አፍሪካን እንዲያስተዳደር ከተሾመ በኋላ ባዶሊዮ ወደ አገሩ ተመለሰ፡፡
ከዚህ በኋላ የኢጣሊያ መንግሥት፤
- 1ኛ፤ የኢትዮጵያ መሬትና ሕዝቦች በሙሉ በኢጣሊያ መንግሥት ሥር ተገዥዎች ናቸው፤
- 2ኛ፤ የኢትዮጵያ ንጉሠ ነገሥት ስም ለኢጣሊያ ንጉሥና ለተከታዮቹ ዞሯል፤
የሚል በሕግና በአዋጅ አስነገረ፡፡
የጠላት ጦር የቀረውን የኢትዮጵያ ክፍል ለመያዝ ሠራዊት በሚልክበት ወቅት፤ ጠላት አዲስ አበባ ከመግባቱ በፊት፤
በአርበኝነት ተሠማርተው ለመዋጋት የተዘጋጁት የኢትዮጵያ መኳንንቶችና ወጣቶች፤ ከከተማ ያገኙትን የጦር መሣሪያ እየያዙ፤ በቆላና በደጋው፤ በጫካና በተራራው የአገራቸውን ነፃነት ለማስከበር ከያሉበት ቦታ ሁሉ መሰባሰብ ጀመሩ፡፡
በሌላ በኩል፤ ለፋሽስት ኢጣሊያ ተገዝተን እንኖራለን ብለው ወደ ጠላት ጉያ ለገቡት መኳንንቶችና የተማሩ ወጣቶችም ቢሆን ምንም እርኅራሄ ሳያሳይ ቀስ በቀስ እያሰረ የአረመኔ ሥራውን ፈጸመባቸው፡፡
በየዋህነት በፊቱ የተገኙትንም ሰዎች ቢሆን እንደ እንሰሳ እየቆጠረ ይንቃቸው ነበር፡፡
በየቀኑ በሚያደርገውም ንግግር፤
“ዛሬ ኢትዮጵያና እናንተ እመዳፌ ውስጥ ገብታችኋል፡፡ ከመዳፌ ውስጥ ፈልቅቆ አውጥቶ የሚያድናችሁ የለም፡፡”
እያለ የእብሪትና የትምክህት ንግግር ይናገራቸው ነበር፡፡
በዱር በገደሉ የመሸጉት የኢትዮጵያ አርበኞች፤ ከኢትዮጵያ የውስጥ አርበኞች ጋር በመቀናጀት፣ ርሃብና እርዛት ሳይበግራቸው፣ በየበረሀው እና በየሸለቆው ተንከራተው ለአምስት ተከታታይ ዓመታት በቁርጠኝነት ለኢትዮጵያ አርነት ከወራሪው ፋሽስት ኢጣሊያ ጋር ያደረጉት ትንቅንቅ፣ ተጋድሎ እና የከፈሉት መስዋዕትነት ሲታይ፤ በዘመናዊ የኢትዮጵያ ታሪክ ውስጥ፤ ለመጭው ትውልድ ሁሉ ታላቅ አርዓያ የሚሆን እጅግ አኩሪ ገድል ሆኖ ሲዘከር የሚኖር ታላቅ ተግባር ሆኖ አልፏል፡፡
ንጉሠ ነገሥቱ አዲስ አበባ ከተመለሱ በኋላ መወሰድ ስለሚገባው እርምጃ ለመምከር ሚያዝያ 23 ቀን 1928 ዓ.ም. ልዑላን መሳፍንቶች፣ መኳንንቶች፣ ከፍተኛ የጦር መኮንኖችና ታላላቅ የአርበኞች የጦር መሪዎች፣ ተሰብስበው ንጉሠ ነገሥቱ በተገኙበት በታላቁ ቤተ መንግሥት ከፍተኛ ጉባዔ ተደረገ፡፡
ጉባዔው ባደረገውም ሰፊ ክርክር፤ አንደኛው የጉባኤው ሀሳብ፤ “ቤተ መንግሥቱ ወደ ጐሬ ተዛውሮ በዚያ በኩል ጠላትን መከላከል” የሚል ሲሆን ሁለተኛው ሀሳብ ደግሞ “ንጉሠ ነገሥቱ ወደ ዓለም መንግሥታት ማሕበር ሄደው እንዲያመለክቱ ሆኖ፤ እንስከዚያው ድረስ ግን ጦሩ በየሥፍራው በአርበኝነት ተሠማርቶ አገሩን እየተከላከለ እንዲጠብቅ” በሚሉ በሁለት የተለያዩ ሀሳቦች በመከፈሉ ምክንያት ጉባዔው ለሚቀጥለው ቀን ተላለፈ፡፡
በሚቀጥለው ቀን በተደረገው ጉባዔ፤ ከሁለቱ የተለያዩ ሀሳቦች መካከል ንጉሠ ነገሥቱ ወደ ዓለም መንግሥታት ማሕበር ሄደው እንዲያመለክቱ ሆኖ፤ እንስከዚያው ድረስ ግን ጦሩ በየሥፍራው በአርበኝነት ተሠማርቶ አገሩን እየተከላከለ እንዲጠብቅ” የሚለው ሀሳብ በአብላጫ ድምፅ ተቀባይነት በማግኘቱ ንጉሠ ነገሥቱ ሚያዝያ 24 ቀን 1928 ዓ.ም. ወደ አውሮፓ ለመሄድ በባቡር ወደ ጅቡቲ ተጓዙ፡፡
ንጉሠ ነገሥቱም አውሮፓ እንደደረሱ፤ በስዊዘርላንድ ጀኔቫ በሚገኘው የዓለም መንግሥታት ማሕበር (League of Nations) አዳራሽ ተገኝተው፤ የዓለም መንግሥታት መሪዎች፣ ተወካዮችና ጋዜጠኞች በተሰበሰቡበት ንግግር ለማድረግ ተገኙ፡፡
ንጉሠ ነገሥቱ፤ የኢትዮጵያን ጉዳይ ከሥር መሠረቱ ጀምሮ በዝርዝር ለጉባኤው ለማስረዳት ቆመው መጠባበቅ ጀመሩ፡፡
ከስብሰባው ተሳታፊዎች መካከል በተለይ የኢጣሊያ ጋዜጠኞች ንጉሠ ነገሥቱን በመቃወም በአዳራሹ ውስጥ የፈጠሩትን ረብሻ፣ ጩኸትና ስላቅ በታላቅ ትግሥትና ብልሃት በመቋቋም እጅግ የሚደንቅ ግርማ ሞገስን በመላበስ በአዳራሹ ውስጥ ፀጥታ እስኪሰፍን ድረስ ምንም ቃል ሳይተነፍሱ በትዕግሥት ቆመው ጠብቀዋል፡፡
ንጉሠ ነገሥቱ የፈረንሳይኛ ቋንቋ አቀላጥፈው መናገር የሚችሉ ቢሆንም ቅሉ፤ እርሳቸው ግን ሁኔታው ሲረጋጋ ጠብቀው በአገራቸው በአማርኛ ቋንቋ ንግግር አደርገዋል፡፡
ንጉሠ ነገሥቱ ለጉባኤው ካቀሩቡት ኦፊሴላዊ ንግግር መካከል ከብዙ በጥቂቱ
“...ፈተናችን ከጀመረበት ቀን ጀምሮ፤ እርዳታቸውን በመስጠት ጥንካሬያቸውን ላረጋገጡ ማለትም፤ ለመስኮብ (ሞስኮ)፣ ለቻይና፣ ለሜክሲኮና ለኒውዚላንድ መንግሥታት ለታመነ ወዳጅነታቸው በሕዝቤ ስም ጥልቅ የሆነ ምስጋናዬን አቀርባለሁ፡፡
...ይህ ጥያቄዬ ምላሽ ባያገኝ ለማናቸውም ቢሆን ሕግና እውነተኛ ፍርድ እስኪያሸንፍ ድረስ በኢትዮጵያ ጦርነት የማያቋርጥ መሆኑን እገልፃለሁ፡፡
...የኢጣሊያ አይሮፕላኖች በኢትዮጵያ ሰማይ ላይ ያለማቋረጥ፤ በ9፣ በ15 እና በ18 ቡድን እየሆኑ በወንዞችና በሐይቆች ላይ በማከታተል የሚረጩት የመርዝ ጋዝ ሠራዊታችንን፣ ሰላማዊውን ሕዝብ፣ ሴቶችን፣ ሕፃናትን፣ እንስሳትን ሁሉ ለሞት ዳርጓል፡፡
...ይህም በአይሮፕላናቸው የሚያካሂዱት ህገወጥ ጭፍጨፋ፤ በኢትዮጵያ ምድር ላይ የሚገኙትን ፍጥረታትን፤ ወንዞችን፣ ሐይቆችንና ሳር ቅጠሉን ሳይቀር ለማጥፋት ሆን ብለው ያቀዱት በመሆኑ ለእነርሱ ዋና የጦርነታቸው ማሸነፊያ መሣሪያቸው አድርገውታል፡፡
...ከ12 ሚሊዮን ያልበለጠ ሕዝብ ያላት፤ ሐብትና ምንም አይነት የጦር መሣሪያ የሌላት አገር፤ 42 ሚሊዮን ሕዝብ ካላትና እጅግ መጠነ ሰፊ የሆነ የጦር እይሮፕላኖች ካሰለፈች ጣሊያን ጋር እንዴት አድርገን መቋቋም ይቻለናል?
...ኃይል ህግን ያሸንፋል? ወይስ ሕግ ኃይልን ያሸንፋል?
...ባንድ ውል ግርጌ የተፈረመ ፊርማ የሚረጋው፤ ፈራሚዎቹ መንግሥታት የሚጠቅማቸው በሆነ ጊዜ ብቻ ነውን?
...እግዚአብሔርና ታሪክ ፍርዳችሁን ሲያስታውሱት ይኖራሉ፡፡”
በማለት ንግግራቸውን ለጉባዔው አሰምተዋል፡፡
ንጉሠ ነገሥቱ በንግግራቸው ያስተላለፉት መልዕክት፤ የስብሰባው ታዳሚዎችን ያስደመመ ጠንካራ መልዕክቶች የነበሩበት ሲሆን፤ በአበዛኛዎቹ የስብሰባው ተካፋዮች ዘንድ፤ በ 20ኛው ክፍለ ዘመን ከተደረጉት እጅግ ስሜትን ቀስቃሽ ከሆኑ ንግግሮች ውስጥ እንደ አንደኛው የሚቆጠር ነው በማለት አስተያየታቸውን ሰጥተዋል፡፡
የንጉሠ ነገሥቱ ንግግር በመላው ዓለም ለሚገኙ ለፀረ ፋሽስት እንቅስቃሴዎች እንደ አንቂ ደወል ሆኖ ተወሰደ፡፡
በዚህም የተነሳ በዓለም አቀፍ ደረጃ ሰላማዊ ሕዝቦች ሁሉ ፋሽስት ኢጣሊያ በኢትዮጵያ ላይ የፈፀመችወን የግፍ ወረራ አወገዙ፡፡
በጊዜው የሐርለም ነዋሪዎች ዋና የዜና አውታር የነበረው የታይም መጽሔትም ቀዳማዊ ኃይለ ሥላሴን
“ያመቱ ሰው” በማለት ሰይሟቸዋል፡፡
የዓለም መንግሥታት ማሕበር (League of Nations) በኢጣሊያ ላይ ማዕቀብ ለመጣል ቢሞክርም ውጤት የሚያመጣ እገዳ ለማድረግ አልሞከረም፡፡
ከማኅበሩ አባል አገራት መካከልም ስድስት አገሮች ብቻ የኢጣሊያንን ወረራ ሳይደግፉት ቀርተዋል፡፡ እነዚህም አገሮች፤
ቻይና፣ ኒውዚላንድ፣ የሶቪየት ህብረት፣ የሰፔይን ሬፐብሊክ፣ ሜክሲኮና ዩናይትስ ስቴትስ ኦፍ አሜሪካ ይገኙበታል፡፡
የዓለም መንግሥታት ማህበሩም ኢጣሊያ በኢትዮጵያ ላይ የፈፀመውን ወረራ ባለማውገዙ ምክንያት የወደቀ ውጤት አልባ ድርጅት መሆኑ ተረጋገጠ፡፡
የፓን አፍሪካን አቀንቃኝ፤ ጀግናው አርበኛና የሕክምና ዶክተሩ መላኩ በያን የተወለደው በ 1892 ዓ.ም. በወሎ ጠቅላይ ግዛት ሲሆን በ 1922 ዓ.ም. ወደ አሜሪካ ለትምህርት ከተላኩት ተማሪዎች ውስጥ አንዱ ነበር፡፡
ትምህርቱንም ተከታትሎ በመጨረሻም ዋሽንግተን ዲሲ ከሚገኘውና ዝነኛ ከሆነው አፍሪካ አሜሪካውያን ከሚማሩበት ከሀዋርድ የህክምና ትምህርት ቤት የህክምና ዲግሪውን አገኘ፡፡
ዶክተር መላኩ በያን፤ ከአፍሪካ አሜሪካውያን ጋር ወዳጅነት መሥርቶ ስለነበር፤ ፈቃደኛ የሆኑ አፍሪካ አሜሪካውያን ባለሙያዎችን ወደ ኢትዮጵያ ተልከው እንዲሠሩ ምዝገባ እንዲያካሂድ ንጉሠ ነገሥቱ ቀዳማዊ ኃይለ ሥላሴ ጥያቄ አቅርበውለት ነበር፡፡
ዶክተር መላኩ በታዘዘው መሠረት በርካታ ፈቃደኛ የሆኑ እውቅና ያላቸው መምህራንና ዶክተሮች ሳይቀሩ ተመዝግበው ወደ ኢትዮጵያ የተጓዙ ነበሩ፡፡
በተለይ ዓለማቀፋዊ ሕጋግትን ጥሳ ኢትዮጵያ ላይ የግፍ ወረራ የፈፀመችው ኢጣሊያ ላይ፤ የዓለም ሕብረተሰብ ተቃውሞ አሰምቷል፡፡
አፍሪካ አሜሪካውያን፤ ጥንተ ታሪክ ያላትን ዘመናዊ ኢትዮጵያን ከዐድዋ ድል በኋላ ለጥቁር ሕዝቦች የኃያልነትና የኩራት ተምሳሌት አድርገው ይመለከቷት ስለነበረ፤ በወራሪው ፋሽስት ኢጣሊያ ላይ የመረረ ተቃውሞና ውግዘት ያሰሙ ነበር፡፡
ኢትዮጵያ የጥቁር ሕዝቦች ሀገር መሆኗን በመገንዘብ፤ በኢትዮጵያ ላይ የሚደርሰው ሕገወጥ ወረራና ጥፋት ሁሉ ነጮች በጥቁሮች ላይ የበላይነት እንደተጎናፀፉ ይቆጠራል ብለው ስለሚያምኑ በርካታ የአፍሪካ አሜሪካውያን ድርጅቶች በመነሳሳት በጥቁሮች ከተማ በሐርለም በፍጥነት ተሰባሰቡ፡፡
በዚህም መሠረት የአፍሪካ አሜሪካውያን ድርጅቶች፤ ሦስት አባላት ያሉት የኢትዮጵያ የእርዳታ ድርጅት በማቋቋም፤ አስፈላጊውን እርዳታ ሁሉ ለኢትዮጵያ ለማድረግና የፀረ ፋሽስት እንቅስቃሴውን በአሜሪካ ለማስተጋባት፤ እንግሊዝ አገር በስደት ወደሚገኙት የኢትዮጵያው ንጉሠ ነገሥት ቀዳማዊ ኃይለ ሥላሴ ዘንድ ሄደው ዓላማቸውን በማስረዳት የኢትዮጵያ መንግሥትን አውቅና አግኝተዋል፡፡
ዶክተር መላኩ በያን ያቋቋመው የኢትዮጵያ ዓለም አቀፍ ፌዴሬሽን፤ በሚያራምደው ዓላማ ምክንያት ብሔራዊ ፌዴሬሽን ለመሆን በመብቃቱ፤ በ 1932 ዓ.ም. በአሜሪካ ግዛቶች ውስጥ 22 ቅርንጫፎች ሲኖሩት፤ በዓለም አቀፍ ደረጃ ደግሞ በላቲን አሜሪካና በዌስት ኢንድስ በሽዎች የሚቆጠሩ አባለት ነበሩት፡፡
የኢትዮጵያው ንጉሠ ነገሥት ቀዳማዊ ኃይለ ሥላሴ የግል ዶክተር የሆነው መላኩ በያን፤ የኢትዮጵያ ዓለም አቀፍ ፌዴሬሽን በሚል ስያሜ ፌዴሬሽን አቋቋመ፡፡
የፌዴሬሽኑ ዓላማም፤
“እኛ የዓለም የጥቁር ሕዝቦች፤ አነድነትን፣ ሕብረትን፣ አርነትን፣ ነፃነትን፣ የራስን እድል በራስ የመወሰን መብትን፣ ፍትሕን ለመጎናጸፍና በፈጣሪ የተቸረንን የኢትዮጵያን አንድነት ለመጠበቅ ይቻል ዘንድ ይህን ሕግ አቋቁመናል፡፡”
የሚል ነበር፡፡
ሐርለም የሚኖረው ተዋቂው የሕግ ጠበቃ ልዊስ በሰጠው አስተያየት፤
“ለእኔ፤ ኢትዮጵያ ውስጥ የሚገኘው የጥቁር ሰው ሕይዎት ተከብሮ የመኖር ዋስትና መረጋገጥ፤ በዓለም ለሚገኙት የጥቁር ሕዝቦች እና ሐርለም ለሚኖሩ ጥቁሮች የወደፊት እጣ ፋንታ ወሳኝነት አለው፡፡”
በማለት ገልጾታል፡፡
የራስ ተፈሪ መኮንን ንጉሠ ነገሥት ሆነው ዘውድ ሲጭኑ፤ በሥነ ሥርዓቱ ላይ ለመገኘት ከሐርለም ከተማ ተነስተው ወደ አዲስ አበባ በመሄድ ያከበሩ ነዋሪወች ነበሩ፡፡
የራስ ተፈሪ የዘውድ ሥነ ሥርዓት አከባበርን በተመለከተ፤ የሐርለም ነዋሪዎች ዋና የዜና አውታር የነበረው ታይም መጽሔት፤ የንጉሠ ነገሥቱን ፎቶግራፍ ይዞ ሲወጣ፤
“ንጉሠ ነገሥቱ የኛም ንጉሥ ነው፡፡” እስከማለት ደርሰዋል፡፡
አፍሪካ አሜሪካዊው ጆን ሮቢንሰን ፋሽስት ኢጣሊያ በነፃዋ ምድር በኢትዮጵያ ላይ የፈፀመውን ወረራ በመቃወም ኢትዮጵያን ለማገዝ ይፈልግ ነበር፡፡
ይህን የሰማው ዶክተር በያን ከሮቢንሰን ጋር ከተገናኘ በኋላ፤ ለንጉሠ ነገሥቱ በመንገር ሮቢንሰን ወደ አዲስ አበባ እንዲጓዝ አደረገ፡፡
ቻርለስ ሮቢንሰን አዲስ አበባ ከደረሰ በኋላ በከተማው አቅራቢያ በሚገኘው ሥፍራ የአይሮፕላን አብራሪነት የሥልጠና ትምህርት ቤት ከፈተ፡፡
በኋላም ሮቢንሰን የኢትዮጵያ የአየር ኃይል አዛዥ ሆነ፡፡
ሮቢንሰን የሚያሠለጥንባቸው አይሮፕላኖች ተዋጊ ጀቶች ሳይሆኑ የትራንስፖርት አገልግሎት የሚሰጡ ስለነበሩ ጦርነቱ ሲጀመር ወታደሮችን ከአዲስ አበባ አድዋ ድረስ አመላልሷል፡፡
ሮቢንሰን 19 አውሮፕላኖችንና 50 ፓይለቶችን ያስተዳደር ነበር፡፡
በመጨረሻም ሮቢንሰን ከአንድ አመት አገልግሎት በኋላ ወደ አሜሪካ ተመልሷል፡፡
የሐርለም ጥቁሮች ተሰባስበው የምኒልክ ክበብ የሚል ስያሜ ሰጥተው ለኢትዮጵያ ዕርዳታ ለማድረግ ሕዝባዊ እንቅስቃሴ አድርገዋል፡፡
ዶክተር መላኩ በያን ለኢትዮጵያ ነፃነት ቀናኢ ስለሆነ በየአቅጣጫው እየተንቀሳቀሰ የኢትዮጵያ ድምፅ ለመሆን ያልፈነቀለው ድንጋይ የለም፡፡
ዶክተር መላኩ፤ በሐርለም ከተማ ቁጥራቸው 20 ሺህ የሚደርሱትን አፍሪካ አሜሪካውያን ነዋሪዎችን፤ የኢጣሊያ ፋሽስት ወታደሮች በነፃይቱ አገር ኢትዮጵያ ላይ የሚፈጽሙትን የግፍ ወረራ በመቃወም ለጥቁር የኢትዮጵያ ሕዝቦች ነፃነት እንዲቆረቆሩ በመቀስቀስ፤ ሠላማዊ ሠልፍ እንዲደረግ አስተባብሯል፡፡
ዶክተር መላኩ፤ ከባለቤቱ ከዶርዚ ጋር በመሆን በሚደረገው ሠላማዊ ሠልፍ ላይ ግንባር ቀደም በመሆን “በፋሽስት ወታደሮች አዲስ አበባ ላይ የሚፈጽሙትን ግድያ እንቃወማለን!” የሚሉና “ኢትዮጵያን አድኑ” የሚል በራሪ ወረቀቶችን በማዘጋጀት ከፍተኛ የአገር ወዳድነት ተግባር ፈጽሟል፡፡
ይህ በዶክተር መላኩ በያን ጥረት የተነሳሳው የአፍሪካ አሜሪካውያን ፀረ ፈሽስት እንቅስቀሴ ተስፋፍቶ በአብዛኛው የአሜሪካ ሰቴት የሚገኙ አፍሪካ አሜሪካውያን፤ የተለያ የኑሮ ደረጃ፣ ጾታ፣ እምነት ያላቸው ምሁራንም ጭምር ሳይቀሩ የኢትዮጵያውያንን ፀረ ቅኝ ግዛት እንቅስቃሴን በመደገፍ፤ ይህን በኢትዮጵያ ላይ የተፈፀመውን የግፍ ወረራ በግልጽ አደባባይ ወጥተው ተቃውመዋል፡፡
ዶክተር መላኩ በያን ከባሌቱ ከዶርዚ ሃድሊ ጋር ወደ ኢትዮጵያ በመሄድ በጦርነቱ ወቅት ከንጉሠ ነገሥቱ ጋር በመሆን የተለያዩ አኩሪ የአርበኝነት ተግባራትን አከናውኗል፡፡
ዶክተር መላኩ በያን፤ ወደ አሜሪካ ከተመለሰ በኋላ፤ ኢትዮጵያ ነፃነቷን ለመቀዳጀት አንድ ዓመት ሲቀራት ሚያዝያ 26 ቀን 1932 ዓ.ም. በተወለደ በ40 ዓመቱ ሕይወቱ አልፎ በኒውዮርክ ከተማ ቀብሩ ተፈጽሟል፡፡
ሐኪሞቹ እንዳስረዱት፤ የሞተበት ምክንያት በተፈጠረበት ከፍተኛ የሥራ ጫናና ድካም እንደሆነ ገልፀዋል፡፡
ዓርብ የካቲት 12 ቀን 1929 ዓ.ም. አብርሀም ደቦጭና ሞገስ አስገዶም በወሰዱት እርምጃ የተበሳጩት የኢጣሊያ ባለሥልጣኖች፤ የአፀፋ እርምጃ በመውሰድ የኢጣሊያ ፖሊሶች ወዲያውኑ በተሰበሰበው ሠላማዊ ሕዝብ ላይ ያለምንም ገደብ የጥይት ዝናብ እንዲርከፈከፍባቸው አዘዙ፡፡
ከኢጣሊያ ባለሥልጣኖች ውስጥ አንዱ የሆነው ጊዶ ኮርቴስ፤ አጠገቡ የነበሩትንና በኢጣሊያ ወገን በመሆናቸው ለክብረ በዓሉ በክብር የጠራቸውን ታላላቅ ሰዎች የተባሉትን ኢትዮጵያውያን ሳይቀር የያዘውን ብዙ ጥይቶች ጐራሽ ሪቮልቨር መሣሪያውን አንስቶ የጥይት እሩምታ አርከፍክፎባቸዋል፡፡
ኮርቴስ ይህን እርምጃ ከወሰደ በኋላ ወዲያውኑ “ጥቁር ሸሚዝ” እየተባሉ ለሚጠሩት ለፋሽስት ሚሊሺያ እግረኛ ወታደሮች፤
“…ጓዶች! ዛሬ ለኢጣሊያ መንግሥታችን ወኪል ለሆነው መሪያችን ያለንን ቁርጠኝነት፤ የበቀል እርምጃ በመውሰድ የምናሳይበት ስለሆነ፤ ከዛሬ ጀምሮ ለሦስት ቀናት መደዳውን ኢትዮጵያውያንን በማጥፋት ተግባር ላይ እንሠማራለን፡፡
…ከዛሬ ጀምሮ፤ ኢትዮጵያውያንን ለመግደልና ለማጥፋት የሚያስችል ለሦስት ቀናት የሚቆይ ማናቸውንም አይነት ነፃ እርመጃ እንድትወስዱ ፈቅጀላችኋለሁ፡፡”
የሚል የቃል ትእዛዝ አሰተላለፈላቸው፡፡
ከዚህ ትእዛዝ በኋላ፤ የኢጣሊያ ወታደሮች፤ በመንገድ የሚተላለፈውን ማንኛውንም ሰላማዊ የአዲስ አበባ ኑዋሪውን ሁሉ፤ “ዱቼ ሙሶሎኒ” “ስልጡኗ ኢጣሊያ” እያሉ እየጮሁ በያዙት የቆመጥ ዱላ፣ በሳንጃ፣ በአካፋ፣ በመዶሻና በያዙት መትረየስ ሳይቀር ጨፈጨፉት፡፡
ብዙዎችንም ኢትዮጵያውያን ከነነፍሳቸው መኪና ላይ በገመድ አስረው እየጐተቱ አሰቃይተው ገደሏቸው፡፡
የቀሩትንም ሰላማዊ ሰዎች በመኪና እያፈሱ ወደ የካ፣ እንጦጦ፣ ፉሪ፣ አቃቂና ገፈርሳ እየወሰዱ በመትረየስ እሩምታ ፈጇቸው፡፡
በአካባቢው ያገኙትን የሠላማዊውን ሕዝብ ቤት ነዳጅ እያርከፈከፉ አቃጠሉት፡፡
በቤቱ ውስጥ የተገኘ፤ ወንድም ሆነ ሴት፤ ልጅ ታቅፋ የምታጠባ እናትም ብትሆን ከቤት እንዳይወጡ ከውጭ እየተቆለፈባቸው ያለምንም ምህረት ነዳጅ እያርከፈከፉ እጅግ ዘግናኝ በሆነ ጭካኔ አቃጠሏቸው፡፡
የግሪክና የአርመን መኖሪያ ቤቶችም ሳይቀሩ እየሰበሩ እየገቡ በቤት ውስጥ ተቀጥረው የሚያገለግሉትን ኢትዮጵያውያንን እያወጡ ገደሏቸው፡፡
የገደሏቸውንም ሰዎች ሬሳ ፎቶ ያነሱ ነበር፡፡
በዚህ ታላቅ ግፍ በተፈፀመበት የሰቆቃ ቀናት ውስጥ፤ ወንድ፣ ሴት፤ ሕፃን፣ ሽማግሌ፣ ሙስሊም ሆነ ክርስቲያን ሳይለይ፤ በሰው ዘር ላይ ወደር የማይገኝለት የዘር ማጥፋት በኢትዮጵያውያን ላይ ተፈፀመ፡፡
የንጹሀን የአዲስ አበባ ሰላማዊ ነዋሪዎች ጭንቅላት እንደ ዶሮ እየተቀነጠሰ በየሥፍራው ወደቀ፡፡
መኖሪያ ቤቶች በመደዳ በእሳት እየተለኮሱ ከነነዋሪዎቻቸው እንዲጋዩ ተደረጉ፡፡
እርጉዝ ሴቶች ያለርህራሄ በሳንጃ እየተወጉ ተገደሉ፡፡
ሌላው ቀርቶ በርካታ ንፁሀንን ራስ መኮንን ድልድይ ጋ በመሰብሰብ ከድልድዩ እየገፈተሩ ወደ ወንዙ እየገቡ አለት ላይ እየተፈጠፈጡ እንዲሞቱ አድርገደዋል፡፡
ሙሶሎኒ ቀደም ብሎ ሚያዝያ 25 ቀን 1928 ዓ.ም. የሰጠውን ትእዛዝ መሠረት በማድረግ፤ አሜሪካና አውሮፓ ድረስ ሄደው
የኮሌጅ ትምህርታቸውን አጠናቀው የተመለሱትን ጥቂት ኢትዮጵያውያን ምሁራን ወጣቶች ከሰበሰቧቸው በኋላ ምንም ጥፋት ሳይገኝባቸው ያለምንም ፍርድ በጥይት ተረሽነው ተገድለዋል፡፡
በተለይ የጥቁር አንበሳ ወጣት አባላት፤ ከራስ እምሩ ጋር እጃቸውን ከሰጡ በኋላ በአዲስ አበባ ከተማ ይገኙ ስለነበረ፤ አንድ በአንድ እየተለቀሙ ተረሽነዋል፡፡
ይህ የምሁራን ጭፍጨፋ በዘመኑ የነበረውን አንድ ትውልድ ያጠፋ በመሆኑ፤ በኢትዮጵያ የፖለቲካና ምሁራዊ ታሪክ ላይ የማይሽር ትልቅ ጠባሳ ጥሎ አልፏል፡፡
በዚሁ ወጣቶች በተረሸኑበት ቀን፤ ፋሽስቶች፤ በእኩለ ሌሊት የፋሽስት ወታደራዊ ፍርድ ቤት አቋቁመው፤ የሞት ፍርድ ይገባቸዋል ብለው ዓለም በቃኝ በተሰኘው እስር ቤት ታስረው የነበሩትን 62 ኢትዮጵያውያንንም እረሽነዋል፡፡
ከዚህ የግፍ ጭፍጨፋ በኋላ፤ እግዚአብሔር ሰውሮ ያተረፈውን፤ መኳንንቱንና ተራውን ሕዝብ፤ የተማረውንም ሆነ ያልተማረውን ሁሉ ሰብስበው በየስፍራው አከማችተው ማሰር ጀመሩ፡፡
ከታሰሩትም መካከል የሚፈልጉትን ሰው እያወጡ በየጫካው እየወሰዱ ሲገሉ ሰነበቱ፡፡
በመጨረሻም የታሰረውን ሰው በሙሉ በመኪና ጭነው እያሳፈሩ፤ ከፊሉን ወደ ሶማሊያ መቃዲሹ፤የቀረውንም ኢጣሊያ ወደሚገኘው አሲናራ ወደተሰኘው እስር ቤት አጓጓዙት፡፡
የጦር መሪዎችና አርበኞች የሆኑት፤ ክቡር ራስ ደስታ ዳምጠው፣ ክቡር ደጃዝማች በየነ መርድና ክቡር ራስ ገብረ ማሪያም በላንቃ እስከ መጨረሻዋ ደቂቃ ድረስ በጀግንነት ታዋግተው ለውድ አገራቸው ነፃነት መስዋዕት ሆነዋል፡፡
ከየካቲት 12 ቀን 1929 ዓ.ም. ጀምሮ በሦስት ቀናት ውስጥ በግፍ የተጨፈጨፉት ኢትዮጵያውያን ቁጥር 30 ሺህ ይደርሳል፡፡
ይህ የፋሽስት ጭፍጨፋ በወራሪና በተወራሪ ወገን የነበረውን ቅራኔ በማካረር፤ የፀረ ኢጣሊያ ተቃዉሞውን ከመደበኛ ጦርነት ወደ ሁለተኛ ምዕራፍ ወደ ሆነው ወደ ሽምቅ ውጊያ
(guerilla fighting) አሸጋግሮታል፡፡
ከላይ የተዘረዘረውን የፋሽስት ኢጣሊያ ያደረሰውን ዘግናኝ ጭፍጨፋ ለመዘከር፤ ግርማዊ ቀዳማዊ ኃይለ ሥላሴ፤ አንቱን አውጉስቲንቺ እና ፍራኖ ክሪሺኒ በተባሉ የክሮሺያ ንድፍ አውጪዎች አማካይነት የሰማዕታት መታሰብያ ሐውልት ተሠርቶ ስድስት ኪሎ አደባባይ በተባለው ቦታ ላይ የ “የካቲት 12 መታሰብያ ሐውልት” በመባል ተሰይሞ በ 1947 ዓ.ም. በስፍራው በይፋ እንዲቆም ተደርጓል፡፡
