- ለዳግማዊ አፄ ምኒልክ ከዓለም ዙሪያ የተላኩ የደሰታ መግለጫዎች፤
ዳግማዊ አፄ ምኒልክ ድል አድራጊ ሠራዊታቸውን እየመሩ ግንቦት 13 ቀን 1888 ዓ.ም. አዲስ አበባ ከገቡ በኋላ ከዓለም ዙሪያ በርካታ የደሰታ መግለጫዎች ደርሷቸዋል፡፡ ከነዚህም መካከል፤
ከአውስትራሊያና ከቬንዙየላ ከተጻፉት ደብዳቤዎች መካከል፤ “የእርሰዎ ወታደሮች መሆን እንፈልጋለን” የሚሉ ጽሁፎች ይገኙበታል፡፡
በኤርትራ አዲስ የተሾመው የኢጣሊያ ጦር አዛዥ ጀነራል ባልዲሴራ እንደታዘዘው ከኢጣሊያ በመጣው አዲስ ጦር ኢትዮጵያን እንደገና ሊወጋ አስቦ ነበር፡፡ ነገር ግን ውጊያውን ቢጀምር በአድዋ ጦርነት የተማረኩት የኢጣሊያ ወታደሮች እነደሚገደሉ ስለገባው በቅድሚያ ምርኮኞችን ለማስለቀቅ ስለፈለገ፤ ምርኮኞቹ እንዲለቀቁ ለምኒልክ መልዕክት ላከ፡፡
ዳግማዊ አፄ ምኒልክም ኤርትራ የገባው አዲስ የኢጣሊያ ጦር ከፍተኛ ኃይል ያለው መሆኑን ስለተረዱና በውጊያና በነበረው ረሀብ ምክንያት ከተዳከመው ከእርሳቸው ጦር ጋር የማይወዳደር መሆኑን ስለተገነዘቡ፤ የውጫሌው ውል መፍረሱንና አዲስ ውል መዋዋላችንን ለዓለም መንግሥታት ሁሉ ካላሳወቃችሁ ምርኮኞቹን አለቀም ብለው መልስ ሰጡ፡፡
- በዐድዋ ጦርነት ስለተማረኩ የኢጣሊያ ወታደሮች አያያዝ፤
የኢጣሊያ ምርኮኞችን ብዛት በተመለከተ፤ ስለምርኮኞቹ ጉዳይ ለመነጋገር ወደ ኢትዮጵያ ተልከው ከመጡት መካከል ዎርዝዊዝ የተባሉት ቄስ በጻፉት ጽሁፍ፤ በሸዋ ውስጥ ብቻ 2‚864 ምርኮኞች ነበሩ ብለዋል፡፡
ሌላው መልከተኛ ደግሞ የኢጣሊያ ምርኮኞች ቁጥር 4 ሺህ እነደሚሆንና ኢጣሊያ ከቅኝ ግዛቶቿ ያሰለፈቻቸው የአፍሪካ ወታደሮች ቁጥርም ያንኑ ይህል እንደሆነ ተናግሯል፡፡
ኒኮላስ ሊዎንቲፍ የተባለው ጸሀፊ ስለኢጣሊያ የተማረኩ ወታደሮችን በተመለከተ ሲጽፍ፤
በዐድዋ ጦርነት የተማረኩ ሁለት የጣሊያን ወታደሮች
“...እጅ የሚሰጡት የኢጣሊያ ወታደሮች እንዳይገደሉ ምኒልክ በአዋጅ አስጠነቀቁ፡፡
...የኢጣሊያ ወታደሮች ሬሳ በብዛት ተከምሯል፡፡
...የኢጣሊያ ወታደሮች ሬሳ በተከመረበት ስፍራ ላይ ይወርድ የነበረው ደም ወደ ትንሽ ወንዝነት ተለውጧል፡፡
...የቆሰለውም ሆነ ያልቆሰለው የጣሊያን ወታደር ሁሉ እንዳይገደል በመፍራት እራሱን ከሬሳ መሀል እያመሳሰለ ይተኛ ነበር፡፡
...ኢትዮጵያውያኖቹ በሕይወት ያለውን የኢጣሊያ ወታደር ከሬሣ መሀል እየመረጡ ማወጣቱ ከብዛቱ የተነሳ ጊዜ ስለወሰደባቸውና አድካሚም በመሆኑ ቦታውን እሳት ለቀቁበት፡፡
በዚህን ጊዜ ሬሣው መሐል የተኙት የኢጣሊያ ወታደሮች ሁሉ ጭሱ ሲያፍናቸው ጭሱን ከለላ እያደረጉ ለማምለጥ እየሮጡ መሸሽ ጀመሩ፡፡
ኢትዮጵያውያኖቹም በዚህ ዘዴ ተጠቅመው ለማምለጥ የሚሮጡትን የኢጣሊያ ወታደሮች እያባረሩ መያዝ ጀመሩ፡፡”
በማለት ገልጾታል፡፡
የምርኮኞቹን አያያዝ በተመለከተ ግሊከን የተባለው ጸሐፊ ሲጽፍ፤
“...ምርኮኞቹ አዲስ አበባ እንደደረሱ በተቻለ መጠን ጥሩ ኑሮ እንዲኖሩ ተደረገ፡፡
...ንጉሡም በተቻላቸው መጠን እስረኞቹን በማስደሰት የኢትዮጵያ መንግሥት የሠለጠነ መንግሥት መሆኑን ለማሳወቅ ሲሉ፤ አልፈው ተርፈው (ለእያንዳንዱ ምርኮኛ) በነፍስ ወከፍ ሶስት ሶስት ብር ሰጥተዋል፡፡”
በማለት ገልጾታል፡፡
ሐምሌ 8 ቀን 1888 ዓ.ም. ቴምፕስ የተባለው ጋዜጣ፤
...ጣይቱ በግቢያቸው ውስጥ ባለው ሜዳ ላይ ምረኮኞቹን ይጋብዙ ነበር፡፡
...ከጀነራል አልቤርቶኒ ጀምሮ ሁሉም በአንድነት በአውሮፓውያን ደንብ መሠረት ይጋበዛሉ፡፡ በሚመገቡበት ጠረጴዛ ላይ፤ ሰሀን፣ ሹካ፤ ማንኪያ፤ የአፍ መጥረጊያ ፎጣ፤ አበባና የሚጠጡት ቪኖ ሳይቀር ይደረገልቻው ነበር፡፡”
በማለት ጽፏል፡፡
ሌላው ቀርቶ ዋና እስረኛ የነበረው ጀነራል አልቤርቶኒ ሳይቀር በጥበቃ ስር ሆኖ ለግሉ መኖሪያ ድንኳን እና ፈረስ ከአሽከሮች ጋር ተሰጥተውት ነበር፡፡
የምርኮኞቹም የሥራ ችሎታ እየተጠየቀ፤ ሐኪሞች፣ ሰዓሊዎች፣ አናጢዎች፣ መካኒኮች ሥራ እየተሰጣቸው ይሰሩ ነበር፡፡
በጦርነቱ ማግሥት የኢትዮጵያ ሴቶች ምርኮኞቹን በሚሰበስቡበት ጊዜ፣ ደረቱን በጥይት ተመቶና ራሱን ስቶ የነበረ በኤርትራ አምስት ዓመት የኖረ ምርኮኛ አግኝተው በነበረበት ወቅት፤ ስለተደረገለት ሁኔታ ራሱ በደረሰው መጸሐፍ ላይ፤
“...ስነቃ ራሴን አንድ ጎጆ ውስጥ አገኘሁት፡፡
...አንዲት አሮጊት ሴት በደም የተነከረ ጃኬቴን ፈታች፡፡
...ልብሴንም ከሰውነቴ አስለቅቃ የቁስሉን ቀዳዳ ትመረምር ጀመር፡፡ ወዲያውኑምመድኃኒት አደረገችልኝ፡፡
...አሮጊቷ ይህን ስታደርግ ሌሎች ሴቶች ተሰብስበው ያዝኑልኝና ይጨነቁ ነበር፡፡
...ቁስሉም በጥቂት ቀናት ውስጥ ድኖ እኔም ምርኮኛ ሆኘ ተቀመጥኩ፡፡”
በማለት ጽፏል፡፡
- ምርኮኞቹን ለማስለቀቅ ምን ተከናወነ?፤
የኢትዮጵያ ሕዝብ ሐይማኖቱን እንደሚወድ ያወቁት ጣሊያኖች፤ በሮማው ሊቀ ጳጳስ አማካይነት ምርኮኞች እዲለቀቁ የልመና ደብዳቤ ሲጽፉ ካሰፈሯቸው ቃላት መካከል፤
“...ኃያሉ ንጉሠ ነገሥት ሆይ! እባክዎ ምርኮኞቹ በቶሎ በነፃ ይልቀቁልን፡፡ በዚህም በሚያደርጉት የቸርነት ሥራ፣ እግዚአብሔር ይክስዎታል፡፡ እግዚአብሔር በንጉሠ ነገሥቱና በቤተ ሰቦችዎ ላይ በረከቱን እነዲያወርድ እንፀልያለን፡፡”
የሚል ሲሆን፤ ሊቀ ጳጳሱ በደብዳቢያቸው ላይ ብዙ የመማፀኛ ቃላትን የደረደሩት እውነት ለምርኮኞቹ መለቀቅ ተቆርቁረው ሳይሆን፤ ዋናው እቅዳቸው ምርኮኞቹ ከተለቀቁ በኋላ ጀነራል ባልዲሴራ በኢጣሊያ መንግሥት ታዞ ባመጣው ትኩስና ልዩ ኃይል፤ በረሀብ፣ በጥማትና በጦርነት የደከመውን የኢትዮጵያን ሠራዊት ሳያገግም አዲስ ውጊያ ከፍቶ ለመምታት እንዲቻል ነበር፡፡
ዳግማዊ አፄ ምኒልክ፤ እንዲህ አይነቱ የሴራ ጥንስስ መኖሩን አስቀድመው ያውቁ ስለነበር በደብዳቤው አጻጻፍ ሳይማረኩና ምንም ርኅራኄ ሳያሳዩ፤ መንግሥታቸው ከኢጣሊያ መንግሥት ጋር የጦርነት ካሣ እንዲከፍል በተዋዋሉት ውል መሠረት ለኢትዮጵያ መንግሥት አስር ሚሊዮን ሊሬ የጦርነት ካሣ ከከፈሉ በኋላ ምርኮኞቹ ተለቀው ከኢትዮጵያ እንዲወጡ ተደርጓል፡፡
“...እጅ የሚሰጡት የኢጣሊያ ወታደሮች እንዳይገደሉ ምኒልክ በአዋጅ አስጠነቀቁ፡፡
...የኢጣሊያ ወታደሮች ሬሳ በብዛት ተከምሯል፡፡
...የኢጣሊያ ወታደሮች ሬሳ በተከመረበት ስፍራ ላይ ይወርድ የነበረው ደም ወደ ትንሽ ወንዝነት ተለውጧል፡፡
...የቆሰለውም ሆነ ያልቆሰለው የጣሊያን ወታደር ሁሉ እንዳይገደል በመፍራት እራሱን ከሬሳ መሀል እያመሳሰለ ይተኛ ነበር፡፡
...ኢትዮጵያውያኖቹ በሕይወት ያለውን የኢጣሊያ ወታደር ከሬሣ መሀል እየመረጡ ማወጣቱ ከብዛቱ የተነሳ ጊዜ ስለወሰደባቸውና አድካሚም በመሆኑ ቦታውን እሳት ለቀቁበት፡፡
በዚህን ጊዜ ሬሣው መሐል የተኙት የኢጣሊያ ወታደሮች ሁሉ ጭሱ ሲያፍናቸው ጭሱን ከለላ እያደረጉ ለማምለጥ እየሮጡ መሸሽ ጀመሩ፡፡
ኢትዮጵያውያኖቹም በዚህ ዘዴ ተጠቅመው ለማምለጥ የሚሮጡትን የኢጣሊያ ወታደሮች እያባረሩ መያዝ ጀመሩ፡፡”
“...ምርኮኞቹ አዲስ አበባ እንደደረሱ በተቻለ መጠን ጥሩ ኑሮ እንዲኖሩ ተደረገ፡፡
...ንጉሡም በተቻላቸው መጠን እስረኞቹን በማስደሰት የኢትዮጵያ መንግሥት የሠለጠነ መንግሥት መሆኑን ለማሳወቅ ሲሉ፤ አልፈው ተርፈው (ለእያንዳንዱ ምርኮኛ) በነፍስ ወከፍ ሶስት ሶስት ብር ሰጥተዋል፡፡”
በማለት ገልጾታል፡፡
ሐምሌ 8 ቀን 1888 ዓ.ም. ቴምፕስ የተባለው ጋዜጣ፤
...ጣይቱ በግቢያቸው ውስጥ ባለው ሜዳ ላይ ምረኮኞቹን ይጋብዙ ነበር፡፡
...ከጀነራል አልቤርቶኒ ጀምሮ ሁሉም በአንድነት በአውሮፓውያን ደንብ መሠረት ይጋበዛሉ፡፡ በሚመገቡበት ጠረጴዛ ላይ፤ ሰሀን፣ ሹካ፤ ማንኪያ፤ የአፍ መጥረጊያ ፎጣ፤ አበባና የሚጠጡት ቪኖ ሳይቀር ይደረገልቻው ነበር፡፡”
በማለት ጽፏል፡፡
ሌላው ቀርቶ ዋና እስረኛ የነበረው ጀነራል አልቤርቶኒ ሳይቀር በጥበቃ ስር ሆኖ ለግሉ መኖሪያ ድንኳን እና ፈረስ ከአሽከሮች ጋር ተሰጥተውት ነበር፡፡
የምርኮኞቹም የሥራ ችሎታ እየተጠየቀ፤ ሐኪሞች፣ ሰዓሊዎች፣ አናጢዎች፣ መካኒኮች ሥራ እየተሰጣቸው ይሰሩ ነበር፡፡
በጦርነቱ ማግሥት የኢትዮጵያ ሴቶች ምርኮኞቹን በሚሰበስቡበት ጊዜ፣ ደረቱን በጥይት ተመቶና ራሱን ስቶ የነበረ በኤርትራ አምስት ዓመት የኖረ ምርኮኛ አግኝተው በነበረበት ወቅት፤ ስለተደረገለት ሁኔታ ራሱ በደረሰው መጸሐፍ ላይ፤
“...ስነቃ ራሴን አንድ ጎጆ ውስጥ አገኘሁት፡፡
...አንዲት አሮጊት ሴት በደም የተነከረ ጃኬቴን ፈታች፡፡
...ልብሴንም ከሰውነቴ አስለቅቃ የቁስሉን ቀዳዳ ትመረምር ጀመር፡፡ ወዲያውኑምመድኃኒት አደረገችልኝ፡፡
...አሮጊቷ ይህን ስታደርግ ሌሎች ሴቶች ተሰብስበው ያዝኑልኝና ይጨነቁ ነበር፡፡
...ቁስሉም በጥቂት ቀናት ውስጥ ድኖ እኔም ምርኮኛ ሆኘ ተቀመጥኩ፡፡”
በማለት ጽፏል፡፡
